O kroju pisma „Szkolne”

Andrzej Tomaszewski

Czcionki z krojem pisma Szkolne warszawska Odlewnia Czcionek P.P. oferowała do końca swej działalności w 1992 roku. Produkowano dwie odmiany proste: zwykłą pod nazwą Szkolne i grubą – Szkolne grube oraz jedną pochyłą – Szkolne kursywa ¹ . W katalogu tejże odlewni z roku 1954 wymienione są cztery odmiany kroju pod nazwami: Szkolna sejmowa antykwa, Szkolna sejmowa kursywa, Sejmowa gruba oraz Sejmowa gruba kursywa ² . Krój jest dwuelementową antykwą o znacznym kontraście kresek grubych i cienkich, charakteryzującą się stosunkowo dużymi minuskułami w porównaniu z majuskułami.

Wśród matryc giserskich przejętych przez Muzeum Książki Artystycznej w Łodzi ³ znalazło się 36 kompletów ⁴ tego kroju pisma opisanych dwoma nazwami: Sejmowa (33 komplety), Szkolne (3) ⁵ . Pięć produkowanych w Polsce odmian omawianego kroju czcionek było adaptacją wersji powstających kolejno w latach 1905–1925 (zwykła 1905, półgruba 1907, gruba 1910 itd.) ⁶ pod nazwą Augustea ⁷ w odlewni H. Berthold A.G. w Berlinie ⁸ . Pierwsze polskie czcionki Augustei wykonano w latach 20. w odlewni Stanisława Jeżyńskiego pod nazwą Sejmowa. Przed II wojną światową Jeżyński był handlowym przedstawicielem wiedeńskiej Schriftgiesserei Poppelbaum, w której od 1926 roku 50% udziału miała H. Berthold A.G. Jest bardzo prawdopodobne, że właśnie tą drogą matryce (lub komplety czcionek przeznaczone do galwanicznego wytwarzania matryc) trafiły ul. Ogrodową w Warszawie do giserni Jeżyńskiego.

Po zbombardowaniu przez Niemców we wrześniu 1939 roku odlewni Jeżyńskiego matryce Sejmowej znalazły się w odlewni Idźkowskiego, upaństwowionej po wojnie. W powojennej Odlewni Czcionek produkowano je już pod nazwą Szkolne. Augustea Bertholda to przeróbka amerykańskiego kroju Century Expanded zaprojektowanego przez Linna B. Bentona ⁹ w 1894 roku dla American Type Founders Co. (ATF) w Elizabeth, New York. Krój Century Expanded ¹⁰ nawiązywał do angielskich antykw klasycystycznych, tzw. modern faces.
Na początku XX wieku w Austrii wylansowano Augusteę jako pismo do składania podręczników szkolnych i odlewano je w wiedeńskiej filii ﬁrmy H. Berthold ¹¹ . Ponieważ w Europie pismo zdobyło popularność jako podręcznikowe, syn Linna Boyda, Morris F. Benton przeprojektował w latach 1923–28 krój ojca i jako Century Schoolbook, odlany najpierw w ATF. Krój szybko znalazł się w repertuarze najpoważniejszych producentów nośników pism do składania dziełowego (książkowego), na matrycach linotypowych firm Intertype i Linotype oraz na matrycach Monotype i Ludlow. Poddawany był też później rozmaitym modyfikacjom ¹² . Krój Morrisa Bentona oferowany jest na fontach komputerowych przez firmy Agfa Corp. i URW, a pod nazwą New Century Schoolbook przez Linotype i Adobe Systems. Również pod nazwą Augustea™ by Berthold można krój znaleźć w internecie ¹³ .

¹ Katalog warszawskiej Odlewni Czcionek. Warszawa 1974, s. 72–81.
² Wzornik czcionek. Odlewnia Czcionek Przedsiębiorstwo Państwowe Warszawa Rejtana
16. Warszawa [1954], s. 17–23.
³ Zob.: Ciurapski R., Wycena czcionkarskich matryc i punc znajdujących się w zbiorach
Muzeum Książki Artystycznej w Łodzi, „Acta Poligraphica” 2019, nr 14.
⁴ Komplet stanowi repertuar liter i znaków jednej odmiany danego kroju, jednej
wielkości (stopnia pisma).
⁵ Tomaszewski A., Rewitalizacja kroju pisma Brygada, „Acta Poligraphica” 2018, wol. 11, s. 14.
⁶ Wetzig E., Handbuch der Schriftarten. Eine Zusammenstellung der Schriften der
Schriftgießereien deutscher Zunge nach Gattungen geordnet. Leipzig 1926, Seemann
Verlag, s. 81; zob też: Index of Typefaces. ATypI 1975, s. 4.
⁷ Nie mylić z majuskułową antykwą o tej samej nazwie, zaprojektowaną przez
Alessandro Buttiego i Alda Novarese w 1951 roku dla włoskiej firmy Societa Nebiolo S.p.A.
⁸ W latach 70. krój produkowano na fotomatrycach do urządzeń składających tej firmy.
⁹ Linn Boyd Benton (1844–1932), pracownik odlewni ATF. W 1884 roku skonstruował
maszynę grawerską z pantografem do wykonywania stempli, którymi wytłaczano
matryce odlewnicze. Ojciec znanego amerykańskiego liternika Morrisa Fullera Bentona (1872–1948), twórcy kilkudziesięciu krojów pism.
¹⁰ Nie należy go mylić z krojami Century Old Style tego samego autora i Century
Catalogue z odlewni ATF, zaprojektowanymi w latach 1909–10 i nawiązującymi do tzw.
caractères elzévirs.
¹¹ Augustea jest m.in. „chlebowym” (die Brotschrift) pismem znanego leksykonu
zecerskiego autorstwa Richarda Leopolda Niela – Satztechnisches Taschen-Lexikon.
Auflage 2. Wien 1925, Steyremühl.
¹² W 1938 roku Sol Hess w Monotype dorobił wąską kursywę, a w 1966 w ATF Charles
Hughes wykonał prostą i pochyłą odmianę kroju pod nazwą Century Nova. Kolejną
wersją była zaprojektowana przez Tony Stana w 1980 roku ITC Century dla nowojorskiej
International Typeface Corp.¹³ Zob. np.: https://www.myfonts.com/collections/augustea-font-berthold.